home artikelen spiritualiteit artikelen psychologie

Normen en Waarden

of Vrijheid?

Waarden en normen zijn relatief.

Sommige woorden ervaren we als plat, vies, als onbeschaafd. Waarom? Is er iets met de letters, of de volgorde ervan? Nee, het zijn ‘onbeschaafde’ woorden, alleen omdat wij dat met elkaar zo vinden. (En wat wij vinden verandert in de loop der tijd. Toen ik jong was, was het woord poepen onwelvoeglijk; tegenwoordig lijkt het algemeen beschaafd Nederlands).

Waarden en normen verschillen per situatie

Naaktlopen in het openbaar is strafbaar. Op een naaktstrand of in de sauna is het heel gewoon.

Is moord afkeurenswaardig? Volgens sommigen niet op het slachtveld, (doorgaans gespeld als slagveld) of als koppensneller.

Mag overspel niet? De normen die mannen en vrouwen hierbij hanteren zijn vaak heel verschillend.

Waarden en normen zijn geen absolute waarheid

Dus als je die wat kun loslaten ben je al een stuk vrijer.

Meer in het algemeen:

Net als er bij normen en waarden een groepsovertuiging is, kunnen wij als individu ook een oordeel, een betekenis geven aan bepaalde woorden, beelden, gebeurtenissen en groepen mensen.

Het zijn niet de dingen ’an sich’ die noodzakelijkerwijs een oordeel oproepen, wij zijn het zelf die een oordeel, een betekenis geven aan wat we zien en meemaken.

(Dat geldt ook voor gevoelens als bijv. faalangst en schuldgevoel. Niet het feit dat je iets doet dat ‘fout’ lijkt is erg, wat erg is, wat vervelend voelt is de betekenis die je er aan geeft, het oordeel dat je er over hebt. Dat het absoluut, objectief fout wás, en dat het op een of andere manier erg is dat je die fout gemaakt hebt. Als het je helemaal niets kan schelen om een flater te slaan, kun je lachend de wereld in en functioneer je waarschijnlijk beter.)

Wanneer je de betekenis die jij aan een gebeurtenis geeft, jouw oordeel, kunt loslaten, ben je vrij.

En ons oordeel hebben we vaak uit angst, angst om iets te verliezen.

(bijv. bij overspel: de ‘benadeelde’ partij is bang zijn/haar partner te verliezen, bang om op de tweede plaats te komen, bang met medelijden bekeken te worden etc. En in plaats naar eigen gevoelens te kijken, krijgt de ander de schuld, hij/zij is degene die de normen overtreedt.)

Je kunt ook zeggen: Je bent vrij als je niets meer te verliezen hebt. Maar dat hoeft niet te betekenen dat je in een situatie moet zijn waarin je alles werkelijk kwijt bent: je geld, je baan, je partner, je reputatie, je eigenwaarde. Al deze dingen kunnen er zijn, zolang je het eventuele verlies ervan kunt accepteren. (Er niet bang voor bent.) Dat geldt ook voor het verlies van je leven. Als je dat niet erg vindt ben je werkelijk vrij. (Panta Rhei: alles stroomt, alles is veranderlijk.)

Dus zit je iets dwars, kijk eens wat je wilt behouden. Denk daarbij niet alleen aan concrete dingen maar ook aan zaken als: je goede humeur, het beeld dat een ander van je zou moeten hebben, zekerheid, zelfrespect etc.

Gehecht zijn aan ons oordeel

Als veel van wat ons dwars zit slechts ons – toevallig en veranderend - waardeoordeel is waarom hechten wij dan zo aan normen en waarden, en aan ons eigen oordeel? Omdat we willen houden wat we hebben en willen afdwingen dat een ander daaraan meewerkt: ‘Jij bent fout, jij moet je schuldig voelen, je moet gestraft worden’. En dat idee werkt tegen onszelf: we hebben het idee dat we zelf te kort schieten als we ons niet aan de regels houden, tot en met: het is verschrikkelijk als ík iets verkeerds doe. Op die manier leven we in angst in plaats van in vrijheid.

Je kunt ook zeggen: omdat wij iets niet willen, leggen we de fout als het wel gebeurt bij een ander, ‘gij zult niet…’ terwijl we vergeten naar de andere kant van de medaille te kijken, nl. naar ons gehecht zijn.

Maar als je normen en waarden loslaat, zal het dan geen grote bende worden? Zoals je ziet dat als er wetteloosheid heerst, bij natuurrampen of oorlog, er al snel geplunderd wordt. Dat ‘bende’ is opnieuw ons oordeel, gebaseerd op angst: raak ik niet iets kwijt dat ik wil houden?

Moet je je dan nergens iets van aantrekken? Gewoon maar doen waar je zin in hebt? Ja, waarom niet, waarom niet authentiek zijn, jezelf zijn, genieten, in plaats van in angst leven dat je bepaalde normen overtreedt of verwachtingen niet waarmaakt. Of dat anderen dat doen en jij daar schade van zal ondervinden.

En als je werkelijk zonder angst jezelf kunt zijn, valt de behoefte weg om iets van een ander te nemen, kapot te maken of een ander pijn te doen. Zelfs als die ander dat wel doet. Heb je alle ruimte om jezelf en anderen te respecteren. Niet normen en waarden worden dan onze richtlijn, maar respect, zo je wilt liefde. Heb uw naaste lief, gelijk uzelve.

Is dat een te hoog ideaal? Misschien wel. Streven mensen ernaar? Ik denk het wel, veel mensen noemen zichzelf Christen, en is het niet Jezus die dit ideaal waarmaakte? Zich niet verzette tegen zijn kruisdood, niet in de verdediging ging, niet beschuldigde. (zie: verzet)

Ik denk dat er al veel gewonnen is als we onze eis dat de wereld op een bepaalde manier in elkaar zit, dat mensen zich op een bepaalde manier gedragen kunnen omzetten in een wens, een voorkeur.

© Bert Henning

Wie zichzelf liefheeft,
zal nooit een ander kwaad doen.

Boeddha Sakyamuni

Nietsche gaf aan, dat mensen de begrippen goed en kwaad gebruiken om macht over elkaar uit te oefenen.

Macht, dus: goed en kwaad zijn om zo te zeggen talige instrumenten, waarmee de ene groep mensen de andere groepen wil beheersen.

Dat begon met de priesters, de bisschoppen en predikanten die de massa regels wilden voorschrijven hoe te leven, wat te doen en wat na te laten, en dat zette zich voort tot op de dag van vandaag tot vrijwel alle wereldlijke machthebbers, bureaucraten, wetgevers en opvoeders, volgens Nietzsche dus.
‘Goed’ staat dan voor leven dat geregeld, geordend is, ‘kwaad’ voor chaos en regelloos leven. De moraal, dus zeg maar het handelen en denken in termen van goed en kwaad, is vanuit dat perspectief niets anders dan een middel van machthebbers om anderen te disciplineren en er onder te houden.

[En waarom, Nietzsche vraagt nog verder, passen zo ontzaglijk veel mensen zich telkens weer aan dat tamelijk gemakkelijke moralistische bedrog van geestelijke en wereldlijke machthebbers? Ook daarover heeft hij vele gedachten, die, sterk simplificerend, hierop neerkomen: bijna ieder van ons past zich aan, gehoorzaamt meestal aan de moraal, omdat we, verleid door ons taalgebruik en door een traditie van eeuwenlang christendom, ten diepste angstige wezens zijn.
We zijn bang, bang om alleen te staan en eenzaam te zijn, niet bij een groep te horen, want, zo geeft Nietzsche onovertroffen scherpzinnig aan: de moraal, juist ook waar die neerkomt op het indelen van de werkelijkheid in goed en kwaad, worden door de geestelijke en wereldlijke machthebbers vooral gebruikt om het gedrag en het denken van de eigen groep goed te vinden en de andere, kwade groep uit te sluiten. En omdat we als enkelingen bang zijn, beangst om echt alleen te staan, om buiten een groep te vallen, accepteren we de moraal.]

Uit: Anton van Harskamp: Het kwaad bestaat niet, daarom moeten we er ernstig rekening mee houden

home spiritualiteit psychologie reageren