die ons een bepaald gevoel geven.
Onze gevoelens komen voort
uit de houding die wij aannemen
tegenover de dingen die gebeuren.
Veel van wat we doen, doen we automatisch,
zonder erbij stil te staan, zonder er over na te denken.
En dat is maar goed ook, het stelt ons in
staat om ons te concentreren op hetgeen we onder handen hebben.
Wanneer je dit leest hoef je gelukkig niet
tegelijkertijd bewust je best te doen om rechtop te blijven zitten.
Als baby hebben we daar veel moeite voor
moeten doen, maar toen we het eenmaal onder de knie hadden, nam onze
automatische piloot het over. Je hoeft bij het lezen ook niet bewust je best te
doen om deze rare tekens, die we Arabisch schrift noemen, stuk voor stuk te
herkennen, aan elkaar te rijgen tot woorden, de betekenis van elk woord in je
geheugen op te zoeken en die betekenissen aan elkaar te verbinden tot de
betekenis van de zin.
Eigenlijk is het lezen zo automatisch geworden dat we ons niet
meer realiseren dat letters en woorden toevallige symbolen zijn voor bepaalde
klanken, welke op hun beurt weer toevallige symbolen zijn voor bepaalde
voorwerpen en betekenissen.
Als we het woord 'boek' zien, zien we niet
de letters b,o,e, en k, maar we zien onmiddellijk een
aantal leesbare pagina’s in een kaft voor ons geestesoog opdoemen.
Door dit automatisme is het alsof het woord
'boek' praktisch samenvalt met zijn betekenis.
In werkelijkheid valt het woord 'boek'
natuurlijk niet samen met het voorwerp. Wat het woord en het ding verbindt is
een afspraak, een afspraak dat bepaalde tekens, in bepaalde volgorde gebruikt
worden om een bepaald ding aan te duiden.
Deze afspraak is in het Nederlands
taalgebied zo’n volstrekte vanzelfsprekendheid, dat we die afspraak eigenlijk
nooit ter discussie stellen; sterker nog, we zijn ons het bestaan van die
afspraak maar hoogst zelden bewust.
Door voortdurend dezelfde afspraak te
hanteren lijkt deze een waarde, een echtheid te krijgen die boven deze afspraak
uitgaat: zo smaakt het woord kakouw veel minder naar
chocolade, is minder 'echt' dan cacao.
Samenvattend kunnen we tot de volgende conclusies komen:
a.
De
betekenis van een woord berust op een afspraak.
b. Deze afspraak wordt door sommigen gedeeld
(de Nederlands sprekenden),
c. door anderen niet.
d.
We
beschouwen die afspraak over het algemeen als volstrekt logisch.
e.
We
hanteren die afspraak automatisch, onbewust
f.
De afspraak krijgt door het automatische en
veelvuldige gebruik een
schijnwaarde, een
schijnechtheid, die boven de afspraak lijkt uit te stijgen.
Wat voor woorden en hun betekenis geldt, geldt ook voor ander zaken
in het leven.
Als je autorijdt valt een van rechts
komende andere auto praktisch samen met een rembeweging. Als je druk met iemand
in gesprek bent is er een goede kans dat je je van dat remmen niet eens bewust
bent, laat staan van de afspraak dat
verkeer van rechts, bij ons, op gelijkwaardige wegen, voorrang heeft.
Schematisch kun je wat er gebeurt in deze verkeerssituatie
weergeven als:
gebeurtenis à afspraak à reactie.
Dit schema gaat ook op voor sociale gebeurtenissen. Stel je zit met
je gezin ’s avonds gezellig thuis. Ineens gaat de deurbel en je kijkt verheugd
op. 'Niet noodzakelijk' denkt je wellicht, 'het zou me eerder storen'. Er zijn
dus minstens twee reacties mogelijk op dezelfde gebeurtenis, het rinkelen van
de deurbel. Hoe komt dat? Dat komt door hetgeen zich tussen de gebeurtenis (het
rinkelen van de deurbel) en de reactie (een blij gevoel, dan wel ergernis)
afspeelt. Anders gezegd: het verschil in reactie op dezelfde situatie ontstaat
door verschillende afspraken over de betekenis van het rinkelen van de deurbel.
Als je in een gezin bent opgegroeid waar bezoek altijd welkom was, afleiding,
gezelligheid en vreugde betekende dan was de afspraak: bezoek ontvangen vinden
we leuk en mogelijk aankondiging van visite, de deurbel, roept via die afspraak
een blijde verwachting op. Werd in uw gezin daarentegen meestal met spanning
gereageerd, met kreten als ‘Oh, Jee, ik heb niets in huis’, of: ‘Als het de
Jansens maar niet zijn’, dan is stilzwijgend de afspraak ontstaan dat het
geluid van de deurbel bedreiging betekent.
We kunnen nu voor sociale situaties
dezelfde conclusies trekken als we eerder deden met woorden en hun betekenis:
A. De betekenis die wij aan een bepaalde
situatie geven berust op een afspraak.
We kunnen ook zeggen: het gevoel dat een
bepaalde situatie bij ons oproept, is niet het gevolg van die gebeurtenis, maar
van de afspraken die wij met ons zelf hebben gemaakt.
Of je je blij of geërgerd voelt door het
gaan van de bel, zit niet in het rinkelen van de deurbel, maar komt voort uit
de afspraak, uit wat jij denkt als de deurbel rinkelt.
Een ander voorbeeld: meneer Pietersen heeft zijn vrouw beloofd om als hij uit zijn werk
komt bij de stomerij langs te gaan om een jurk van zijn vrouw op te halen.
Precies die jurk die zijn vrouw die avond aan wil om naar een feest te gaan.
Meneer Pietersen komt
thuis nadat de winkels gesloten zijn en is vergeten om de jurk op te
halen. Het gevolg is dat mevrouw Pietersen boos is op
haar man.
We herinneren ons het schema:
gebeurtenis à afspraak
à reactie
man vergeet jurk à vrouw boos
De boosheid van mevrouw Pietersen
lijkt veroorzaakt door de vergeetachtigheid van haar man. Maar kijken we naar
het schema, dan is dat niet juist, de boosheid is een gevolg van de afspraak
die mevrouw Pietersen met zichzelf heeft gemaakt.
In feite is er sprake van een serie met
elkaar samenhangende afspraken:
1.
Mevr. Pietersen heeft met zichzelf afgesproken dat ze die
bepaalde jurk zal aantrekken.
2.
Ook
heeft ze met zichzelf afgesproken dat ze zich in die jurk het prettigst zal
voelen.
3.
Verder
heeft ze de afspraak dat als haar voornemens niet doorgaan ze boos zal worden.
4.
Ten
slotte heeft ze de afspraak dat als iemand iets vergeet waardoor zij zich
benadeeld voelt, die andere persoon fout is.
En afspraken zijn arbitrair,
d.w.z. ze zijn niet in zichzelf juist of niet juist, waar of niet waar. Ze zijn
zonder meer te vervangen door andere afspraken. Laten we dat eens doen voor de
bovenstaande vier afspraken:
1.
Mevr. Pietersen heeft met zichzelf de afspraak dat ze die jurk
zal aantrekken
die haar, uit de dan beschikbare
voorraad, het meest aanspreekt.
2.
Ze heeft de afspraak met zichzelf dat ze zich in een oude
spijkerbroek net zo
plezierig voelt als in een
nieuwe galajurk.
3.
Harmonie
met haar man is veel belangrijker dan 'haar zin krijgen'
4.
Als
iemand iets vergeet is dat een teken dat hij zich met iets anders heeft
beziggehouden, iets dat
misschien veel belangrijker is dan haar eigen
kwestie.
We zien nu dat als Mevr. Pietersen deze
laatste vier afspraken met zichzelf had in plaats van de eerste vier zij
beslist niet boos zou zijn op haar man. Het is dus niet de gebeurtenis zelf,
het vergeten van de jurk, die de boosheid oproept, maar het zijn de afspraken
die Mevr. Pietersen met zichzelf gemaakt heeft, die
de oorzaak zijn van haar boosheid.
We kunnen dit ook nog op een andere manier aantonen. Stel namelijk
dat mevr. Pietersen,
nu noodgedwongen, in een andere jurk naar het feest gaat, en daar een mevrouw
treft in exact dezelfde jurk als die van mevr. Pietersen
die nu in de stomerij hangt. Tien tegen één dat mevr. Pietersen
erg blij is dat haar man vergeten is om de bewuste jurk op te halen. Dezelfde
gebeurtenis (het vergeten van de jurk), maar een heel ander gevoel.
B. Afspraken worden door sommige mensen gedeeld, door anderen niet.
De afspraak: het is belangrijk in wat voor jurk ik op een feest
verschijn zullen velen misschien bij zichzelf herkennen. Anderen hebben
wellicht de afspraak met zichzelf: als iemand mijn kleding belangrijker vind
dan mijzelf, dan hoef ik al niet meer.
C. We beschouwen onze afspraken als
volstrekt logisch.
Als we mevr. Pietersen
zouden voorhouden dat het helemaal niet noodzakelijk is om boos te worden op
haar man, zal ze wellicht iets zeggen in de trant van: iedereen zou in zo’n
geval toch boos worden. Waarschijnlijk is ze veel vaker boos geweest als iemand
iets niet deed waar zij haar zinnen op had gezet. Door die herhaling krijgt
haar reaktie van boosheid voor haarzelf een grote
vanzelfsprekendheid.
D. We hanteren onze afspraken automatisch,
onbewust.
Omdat ze zich niet bewust is dat er tussen
de gebeurtenis (het vergeten van haar jurk) en haar gevoel (benadeeld
zijn/boosheid), een aantal toevallige afspraken zitten, vindt ze dat haar
boosheid logisch is en onvermijdelijk uit de gebeurtenis voortvloeit.
Dat is de prijs die we betalen voor het
automatisch laten verlopen van dit soort
processen. De winst die het automatisme oplevert is natuurlijk dat we niet bij
alles wat zich voordoet hoeven bedenken hoe we daar op zullen reageren.
Zoals we zagen in het voorbeeld van mevr. Pietersen
is er vaak sprake van een aantal samenhangende afspraken. Het is niet
onwaarschijnlijk dat mevr. Pietersen op basis van dit
systeem van afspraken met zichzelf in veel situaties zal reageren met zich snel
benadeeld voelen en gauw boos zijn. Dit standaard gedrag dat in veel
verschillende situaties zal optreden kunnen we een reactiepatroon noemen.
E. Samenhangende afspraken die we
veelvuldig hanteren, worden zo automatisch en daarmee schijnbaar logisch, dat
we aan dat systeem van afspraken waarheidsgehalte toekennen, we verheffen dat
systeem dan tot norm.
Bijv. ik vind het jammer dat je nu net op
dit moment vergeten bent om mijn jurk op te halen wordt: je beloftes niet
nakomen is moreel verwerpelijk. We hebben dan onze arbitraire, toevallige
afspraken met onszelf verheven tot iets dat algemeen geldigheid lijkt te
hebben, en we kennen er een absolute morele waarde aan toe.
Het geheel van onze reactiepatronen, normen
en waarden, dat dus dient om vrij automatisch met de wereld om ons heen om te
kunnen gaan, en wat in de grond bestaat uit toevallige afspraken, beschouwen
we, ervaren we, als ons ik, onze persoonlijkheid, als datgene wat ons wezen
uitmaakt en ons onderscheidt van anderen.
Schematisch kunnen we het voorgaande als volgt samenvatten:
Ik
Waarden en normen
Reactiepatronen
Gebeurtenissenà reacties
Gebeurtenissenà afsprakenà reacties
We kunnen hier het volgende bij opmerken:
1. Elke stap naar boven is een
veralgemenisering van het voorgaande.
2. Hoe
verder we naar boven gaan, hoe meer bestaansrecht, waarde, geldigheid
we toekennen. (vgl. bijv. de reeks:
afspraken, regels, wetten, grondwet)
3. Het is niet zo dat wij zelf als individu die
veralgemeniseringen maken, we
krijgen het als het ware in zijn geheel met de
paplepel ingegoten.
4. In de praktijk doen we het voorkomen alsof een
lagere stap uit een hogere
voortkomt, we denken dat ons gedrag
bepaald wordt door de normen die we
hebben.
Het je weer bewust maken van je eigen gedachtes, je oude vaste
afspraken met jezelf, kan helpen om ze in te wisselen voor gedachtes en
afspraken waar je je prettiger bij voelt.
Zie ook:
Voorbij
het onderscheid psychotherapie-spiritualiteit.
©: Drs. Bert
Henning.
www.openoog.com
1. Niet iedereen hoeft je aardig te vinden
of je te respecteren.
2. Je bent en blijft de moeite waard, ook al ben je niet altijd
succesvol.
3. Naast veel wat er fout gaat in de wereld
zijn er ook dingen die goed gaan, die vreugde en geluk geven. Het is goed om ook aandacht te geven aan
datgene dat juist wel goed gaat.
4. Kritiek is niet het einde van de wereld.
5. Als je bang bent voor iets in de
toekomst, ga dan na hoe zeker het is dat het echt zal gaan gebeuren.
Meer in het algemeen: check of jouw
gevoelens kloppen met de realiteit.
6. Maak je eigen fouten of verdiensten niet
kleiner of groter dan ze zijn. Noch die van anderen. (in het algemeen: blijf
weg bij overdrijvingen).
9. Haal het woord ‘moeten’ zoveel mogelijk
uit je woordenboek.
10. Plaats zo weinig mogelijk etiketten op
jezelf en anderen. Als jij of iemand anders iets stoms doet, is die persoon nog
geen ‘idioot’.
11. Er zijn maar weinig mensen die echt totaal
slecht en gemeen zijn. Bekijk alle anderen met enige mildheid.
13. Dingen gaan niet altijd zoals jij dat
graag zou willen. En dat is vaak vervelend, maar meestal geen ramp.
14. Je hoeft niet altijd voor alles en
iedereen klaar te staan of een oplossing te hebben.
Naar Albert Ellis o.a. in: Diekstra
en Dassen: Rationele Therapie.
meer over
de irrationele gedachtes van Ellis