Wie wraakt zoekt, kan
maar beter twee graven delven, luidt een Chinese wijsheid die aan de filosoof
Confucius wordt toegeschreven. Het graf van Osama bin Laden is gevuld, maar het
andere is nog altijd leeg. Is het bestemd voor ons, vraagt de Engelse filosoof
Simon Critchley zich af.
Sla je mij, dan sla ik terug, zo leert de logica
van de wraak. Critchley, ook hoogleraar aan onder meer de Tilburg Universiteit,
stelt in The New York Times
vraagtekens bij deze logica. "Als we handelen uit wraak, raken we dan niet
verstrikt in een cyclus van geweld en tegengeweld zonder duidelijk einde?"
De onvermijdelijke vraag bij wraak is: wie begon? Een eenvoudige vraag zonder
duidelijk antwoord, stelt Critchley. Voor Al Qaida was de Amerikaanse
aanwezigheid in het Midden-Oosten een schending van de veiligheid van de
moslimwereld. Dat rechtvaardigde voor Osama bin Laden een schending van de
Amerikaanse veiligheid. Daar kwam nog eens bij dat "het idee van 9/11 is
ontstaan in zijn (Bin Laden, red) visueel geheugen van de Israëlische
bombardementen in 1982 op de hoge flatgebouwen van West-Beiroet. Voor Bin Laden
was er een merkwaardig soort visuele rechtvaardiging
in 9/11, de vergelding van een beeld voor een beeld, een oog om een oog."
Wraak is een destructief motief voor actie, betoogt Critchley. Het rad van
geweld en tegengeweld blijft maar draaien, en dat was precies waar Bin Laden op
hoopte, schrijft de Britse filosoof. Wraakgevoelens voor 9/11 en de
daaropvolgende War on Terror moesten Amerika naar een bankroet
leiden. Een opzet waar Bin Laden redelijk in is geslaagd, constateert Critchley
met tegenzin.
Hij pleit voor een alternatief scenario, eentje die ook voor 9/11-president
George W. Bush voor de hand lag. Ooit zei Bush dat Jezus zijn grootste
politieke inspiratiebron was. Had hij zijn grote voorbeeld gevolgd, dan had
Bush zijn vijand Bin Laden de andere wang moeten toekeren.
"Stel jezelf de vraag: wat als er na 9/11 niets
was gebeurd? Geen wraak, geen vergelding, geen mislukte chirurgische aanvallen
op de Afghaans-Pakistaanse grens, geen slecht gepland bloedig fiasco in Irak,
geen militaire operaties en opstanden om neer te slaan; niets."
Maar Bush keerde Bin Laden niet de andere wang toe. Hij verspilde het
'glorieuze wereldwijde gevoel van verbondenheid' van kort na de aanslagen door
wraakacties die uiteindelijk tot het bankroet van de
VS leidde. "Zowel financieel als spiritueel."
Van
alle biologische instincten is vergelding één van de moeilijkste om te bedwingen
Het evolutionaire geheugen schrijft voor dat slachtoffers,
willen zij van hun trauma afkomen, er alles aan moeten doen om zich te wreken
Na het letsel ontstaat er ‘stress uit minderwaardigheidsgevoel’
Dit ongemak wil ieder gezond
organisme zo snel mogelijk kwijtraken, blijkt uit proeven met bavianen en
laboratoriumratten. Zelfs als het zichtbare letsel meevalt. De stress is
namelijk een alarm. ‘Pas op’, zegt Moeder Natuur. ‘Iedereen weet dat jij het onderspit
gedolven hebt. Dat maakt je een makkelijke prooi voor de volgende.’
Om van dat nare gevoel af te komen moet het
slachtoffer het leed dat hem is aangedaan, doorgeven. Het liefst direct aan de
dader. Als dat lukt, geeft het slachtoffer een krachtig signaal af aan de hele
groep: ‘Ik laat niet met mij sollen!’
De onderzoekers onderscheiden drie
vormen van vergelding. Lik-op-stuk, wraak (uitgestelde actie, veelal
intensiever) en ‘doorgestuurde agressie’ (een derde partij straffen, desnoods
een onschuldige omstander).
Nobel is het allemaal niet, geven Barash en Lipton toe. Maar universeel is deze reflex
wel. Van alle biologische instincten is vergelding één van de moeilijkste om te
bedwingen. Tegelijkertijd is het belangrijk om juist deze eigenschap in te
dammen met rechtspraak. Voor je het weet zit je in een geweldscyclus.
David
P. Barash en Judith
Eve Lipton Payback:
Why We Retaliate, Redirect Aggression, and Seek Revenge (Oxford
University Press, april 2011).
http://www.nrc.nl/nieuws/2011/05/11/osama-afknallen-was-natuurlijke-noodzaak/